Zajdel, którego znać trzeba

Sapkowski, Lem, Dukaj. To nazwiska znane większości czytelników. Szczególnie tym, których w księgarniach spotyka się na dziale z fantastyką. Ci mistrzowie pióra mają jeden wspólny mianownik. Zajdel. Z imion – Janusz Andrzej. Uznawany za najważniejszego twórcę fantastyki socjologicznej w polskiej literaturze. Do tej pory należałem do grona ignorantów, którym Zajdel kojarzył się tylko z jednym – prestiżową nagrodą dla powieści fantastycznych, którą między innymi, wymienieni wyżej dodali do zbioru swoich osiągnięć literackich.

Mam w zwyczaju zgłębiać twórczość autora chronologicznie, jednak ze względu na ograniczenia czasowe i zwykłą obawę, iż nie dobrnę tam, gdzie powinienem, poprosiłem o radę bardziej obytych w temacie i wyszedłem z księgarni z „Limes inferior”. Podobno sam Lem polecał.

Lekturę ukończyłem w kilka dni, nawet nie otwierając książki. Zaraz. Jak to? Ekonomiczne zarządzanie czasem – słuchanie audiobooka w trakcie prowadzenia samochodu. Książka tak wartościowa, że nie zwróciłem (bo i nawet pewności nie mam czy zwroty w księgarni uznają). Stanie we właściwym dla niej miejscu. Gdzieś pomiędzy owym Lemem i Dukajem, a w niedalekim towarzystwie Orwella, Huxleya i Bradbury’ego.

Co wyróżnia Zajdla? Granice, które są niejednoznaczne, celowo dla zmylenia przeciwnika rozmyte. Jest aparat represji, groźba przemocy skuteczniejsza od samej przemocy, są oni – kontrolujący i wydający polecenia, ale ostatecznie nikomu nie dzieje się krzywda, nie płoną książki, a obywatele przyjmują wykreowaną rzeczywistość bez protestów. Piwko z dodatkiem ogłupiacza wystarczy, aby lud uznał, że żyje w systemie idealnym, a przynajmniej takim, nad którym nie ma innego, lepszego. Czy coś wam to przypomina? Mnie jeszcze na świecie nie było, ale babcia pamięta jakiś atak stonki ziemniaczanej. Co ciekawe, z etymologicznego punktu widzenia, propagandę definiuje się jako szerzenie prawdy (z łac. propagare). Dopiero uwarunkowania historyczne nadały jej negatywną konotację.

Pozwolę pokusić się o stwierdzenie, że „Limes inferior” posiada nawet pewne elementy, które obecnie zakwalifikowalibyśmy jako Cyberpunk. Świat z zaawansowaną technologią, którego tak szybkiego nadejścia nie spodziewał się chyba sam Zajdel. Dźwięk szelestu banknotów z pewnością przejdzie w niedalekiej przyszłości do historii.

Ten sposób funkcjonowania jednostki w społeczeństwie jest idealny dla rządzących. Totalitaryzm w białych rękawiczkach. Klucze (odpowiednik współczesnych kart płatniczych), na których zapisywane są wszystkie transakcje. Zdaje się, że Zajdel był w swojej wizji bliżej prawdy niż Orwell. Potwierdza to historia Edwarda Snowdena, niedawno tutaj przeze mnie wspominanego, który w perspektywie czasu okazał się bohaterem tragicznym.

Poniekąd przypomina go stworzony przez Zajdla Sneer. To on próbuje poznać prawdziwą istotę Argolandu. Z początku przedstawia się nam jako samiec alfa, który dzięki zaradności i bystrości swojego umysłu jest w stanie wykorzystać niedoskonałości systemu. Sneer jest lifterem. Dziś, słowo to kojarzy się nam z zabiegiem chirurgicznym, rzadziej z motoryzacyjnym. U Zajdla także chodziło o pewnego rodzaju modernizację. Lifterzy trudnili się windowaniem klas. Jesteś nic nieznaczącym przedstawicielem szóstej klasy? Nie ma problemu, za odpowiednią kwotę zrobimy z ciebie czwartaka. Obok lifterów, istnieli inni cinkciarze, których branża w obecnym systemie zdawała się dawać pewną stabilizację. Więcej żółtych na koncie do wydania, to więcej możliwości na zapomnienie smutków dnia codziennego.
Myślę, że ową zaradność jednostki w sytuacjach z pozoru beznadziejnych, Zajdel przeniósł z realiów lat 80-tych. Daleki jednak jestem od sprowadzenia jego powieści do jednorazowego porównania z ówczesnym systemem totalitarnym. Każdy literat osadza się w kontekście historyczno-kulturowym, jednak perspektywa Zajdla jest zdecydowanie szersza i co świadczy najbardziej o wartości jego dzieła – ponadczasowa. Jedno licho czy gramy w czerwone i żółte. Reguły gry wciąż są te same, zmieniają się tylko pionki.